Çîroka Dîktatoriya Bais Li Sûryê

Hoşeng Osê

Di 8’ê adara 2010ê, rijîma partiya Bais li Sûryê, salvegra 47mîn a bidestxistana deshilatdaeriyê, bi rêya darbe (inqîlab)a leşkerî, pîroz dike. Û tevlî ku gelek darbe di hindirê partiya Bais bixwe de çêbûne, lê Ji 8/3/1963’ê û ta nuha, û ligorî biryara darbekarên wê demê, Sûriye di rewşeke awarete de dijî!. piştî 47 salên, ku rijîma Bais li ser sînga dewlet û civaka Sûrî rûniştîye, nexeme mirov dîsa pirs bike: gelo, Bais çi ji armcên xwe yên siyasî, leşkerî, aborî û îdolojîk pêk aniye?. Li ser çi dengeyan (hevsengan) jiyana deshilatîya xwe berdewam dike?. Deshilatdariyeke çawa ye?. Xwedî dîrokeke çawa ye? Di pisgirêkên rojhilata navîn de, û di rewşa heyî de, xwedî rol û bandoreke çawaye?

Bais çiye û kiye?

Ev partî, xwe dispêre ramanên neteweperestî yên sazumankarê wê Mîşêl Eflaq (1910 – 1989). despêka bingeha Bais’ê (vejîn) vedgere sala 1939, dema ku Efleq û Selah El bîtar (1912 – 1980), ‘’Yekîtiya Xwendevanên Ereb’’, li Parîsê damzerandin. Piştre, ev herdû kes, ‘’Rêxistina Vejandina Ereb’’ damezrandin. Ev rêxistin jî, di 7/4/1947’an, li paytexta Sûryê, Şam’ê, xwe kire ‘’Partiya Bais Elerebî’’, û Mîşêl Eflaq, weke rehber hilbijart û ‘’neteweyek Ereb yekbûyî xwedî nameyake bêmirine’’ ji xwe re kire durişim, û  ‘yekîtî, azadî, sosyalîzim’ ji xwe re kire armanc.

Eflaq û El bîtar, dema xwendina xwe li Fransa’ê, ketibûn bin bandora bîr û boçûnên neteweperestên Elman, Ferensî û nemaze, fêlezofê Îtalî Cozîbî Mazînî (1805 – 1872), ku jêre dihate gotin: ‘giyana Îtalya’. Lewra, xwestin çapeke (kopyayeke) siyasî, ideolojî, layik ji neteweprestiya Ewropî re, di nava Ereban çebikin û kirin jî. Eflaq û El bîtar bi Ekerm El horanî (1911 – 1996) re ketin nava têkiliyan. El horanî jî, sala 1950’î partiya Sosyalîzima Ereb damezrandibû. Û di sala 1952’an de, herdû partî xwe kirin yek, û navên xwe kirine: ‘’Partiya Bais a Ereb a Sosyalîst. Di 22/2/1958’an de, partiya Bais xwe pişaft (feslxkir), li gorî şert û mercên yekîtiya navbera Misir û Sûriye çêbû. Ew dewleta nû, navê xwe kire: ‘’Komara Ereb a yekbûyî’’. Ev komar, weke şêweyekê federe ji xwe re hilbijart û Cemal Ebdulnasir (1918 – 1970) kire serokê xwe. Rast e, di vê demê Bais xwe pişaftibû, lê piştî zilm û zor û dêktatoriya Ebdulnasir li Sûreyê zêde dibû, hin subayên Bais’î, sala 1960’î de, bi dizî, komîteyek ji xwe re çêkiribûn. Û her ku çû, zora rijîma Ebudlnasir zêdetir dibû, ta ku kolonêl Ebdulkerîm Elnehelawî (1926 – ), di 28/9/1961’ê de darbeyek li himberî Ebdulnasir pêkanî, û Sûriyê ji Misrê veqetan û komara Ereb a yekbûyî hilweşand. Di wê demê de, digel hin partyiyên siyasiyên din ên Sûriyê, parytîya Bais jî, îmzeya xwe avêt binê daxwiyaniya perçebûnê. Û bi taybetî, Ekrem El horanî alîgirê derbekaran bû. Lê pişt re, Bais poşman bû. Di 28/3/1962an de, dîsa Elnehlawî, darbe lidarxist. Di 8/3/1963’ê de, partiya Bais, bi saya darbeya leşkerî a generel Emîn Elhafiz (1921 – 2009) desthilatdarîyê wergirt û Sûryê, bi zagona rewşa awarte         bi rêvebir û ta nuha jî, zagona rewşa awarte, berdewame, û rijîma Bais, bi serokatiya Beşşar El Esed, Sûrîyê bi rêvedibe.

Li himberî rijma Bais, bi serokatiya Emîn El Hafiz, dîsa sûbayê Bais’î, bi saya general Selah Jidîd (1926 – 1993) di 23/2/1966an de, darbeyeke din lidarxistin û serokê dewletê Emîn Elhafiz û gelek hevalên xwe avêntin zindanê. Wê çaxê, yekemîn perçebûn a stratejîk dinav baskê Bais yê Îraqê û yê Sûryê çêbû, û hemû serokên payebilind û idyolojîk û stratejîk weke Mîşêl Eflaq û Selah Elbîtar, û beriya wan, Ekrem Elhoranî jî, ji Sûriyê reviyan. Û deshilatdarî ma didestê darbekaran (Selah Jidîd û Hafiz Elesed) de, ku herdû jî, Elewî bûn, û hevalên hev yên nêzîk bûn. Jidîd, xwe kire serokê netewî û giştî ê partiya Bais, û Hafiz Elesed (1930 – 2000) bû wezîrê parastinê. Di 5/6/1967an, Îsraîl, di şerekî ji nişkava de, Sûriyê û Misir û Urdun têkbirin, û wîlayeta Sîna a Misrî, û wîlayeta Quneytire û girên Golanê ên Sûriyê, û roavayê Urdunê, ketin destê Îsraîl û artêşên 3’ê welatên Ereban, di 4 rojan de têkçûn!. Weke helwesta ku xwe berpirsê têkçûnê dibîne, serokê Misrê Cemal Ebdulnasir destberdana xwe ji kar nîşand da, lê wezîrê parastinê yê Sûriyê Hafiz Elesed, dest ji berpirsiya xwe berneda. Ev yek bû sedema ku nexweşî û nakokî navbera Elesed û hevalê wî Jidîd de derkeve. Ev nakokî di meha Eylûl/Siptemberê kûrtir bû. Jidîd, ku serokê Bais li Sûriyê bû, serkirdatiya partiya Bais vexwend civînekê. Di vê civîne de, biryara ji karavêtina wezîrê parastinê Hafiz Elesed û sererkanê artêşe Mustfa Tilas hate stendin. Lê Elesed vê biryarê nepejirand, û di 16/10/1970’î de, darbeyek leşkerî li himberî serokê Bais li Sûrî û serokdewletê Sûrî Nûridîn Eletasî (1929 – 1992) çêkir, û herdûyan xiste zindanê. Jidîd 23 sal di zindanê de ma, ta têde mir, û Eletasî jî 22 sal ma, û Elesed wî ji zindanê dernexist, ta ku Eletasî bi kansêrê ket. û piştî 4 meh ji berdana wî, jiyana xwe ji dest da. Hafiz Elesed jî, piştî darbeya xwe a leşkeri li himberî hevalê xwe, di despêkê de, xwe kire serokwezîr, û hema bi nav, Ehmed Elxetîb (1933 – ) kire serokdewleta Sûriyê. piştî 4 mehan, wî jî ji serokdewletiyê avêt, û xwe kire serokê Sûriye, û serokê netewî ê pertiya Bais. Û bi vî rengî, nakokî di navbera baskê Bais yê Sûriyê ‘elewî’ û baskê Bais yê Îraqê ‘sunnî’ êdî bû dijberî!. Ji ber ku Sedam Huseyn, ji hebûna rihberê Bais’ê, Mîşêl Efleq, li Bexdayê sûde werdigirt, û rewabûna ‘şerîiyet’ xwe dida nîşan dan, wisa jî Hafiz Elesed, xwest têkilê bi Selah Elbîtar re çêke, û wî bîne Şamê, ji hebûn û giraniya wî sûde wergire, da hevsengadinekê bi Bais a Îraqê re çêke!. Sala 1978an, Elesed, Elbîtar vexwendî Şamê, û piştî 4 saet ji hevpeyvînan di navbera wan de, li hevnekirin û Elbîtar vegeriya Parîsê, û ji wira, hêz da rikberiya himberî rijîma Elesed.  Ev ya jî, giranî û navûdengê Elbîtar pir tirsiya, nemaze, piştî tevgera Elixwan Elmuslîmîn, li himberî rijîma Elesed, sala 1980’î de, dest bi serhildana xwe a çekdarî kirin. Lewma Elesed, fermana kuştina Elbîtar da û İstixbaratê Sûriyê, bi şeşbereke(çek) bê deng, di 21/7/1980’î de, Elbîtar li Parîsê kuşt .

Îdyolojiya Bais

Ev partî, di destpêka xwe de, partiyeke neteweperest bû, lê piştre, û hema ji salên 1958an de, her ku çû, ber bi nijadperstiyeke şoven ve diçû. Û îdyoloja wê a neteweperest û çepgir, pêla  totalîtarizmê di hindirê wê de bi hêztirdikir. Di destûra xwe de, Bais xwe weke partiyeke darebekar dide naskirin, ku encax tenê bi darbeyan û înqîlabên leşkeran dikarin deshilatdariyê bidestxin û armancên xwe pêkbînin. Ango, baweriya wê bi demokrasiyê û têkoşîna sivîl nedihat. Û tevî ku damezrênerê Bais’ê sivîl bûn, lê piraniya endamên wê leşkerbûn. Ango, partiyeke neteweperst – nijadperest, çepgir, di destûra xwe de, xwe partiyeke darbekar dide nasîn dan, ji bilî hest û helwest û kiryarên nijadperest û tund û hişk, dê çi hêvî jî wê bê kirin!?.

Partiya Bais’ê, sala 1970’î, piştî Hafiz Elesed bû serokê wê, civak û dewleta Sûrî, xiste tarîtirîn û xerabtirîn qûnax, ji dîroka  wê a nûjen. Jibilî encamên pir nehênî û xerab yên biryar û kiryar û pilan û polotîkayên nijadperest û şovên ku li ser gelê Kurd li Sûriyê dihat meşandin, Hafiz Elesed, hemû rikber ‘muhalefet’ (komonîst, sosyal demoqrat, neteweperest…), layik û îslamîst, tevan tesfiye kir. yên man jî, wan parçe parçe kirin, û wan kedî kirin. Hafîz Elesed, hemû rengên netwayîyên cuda yên tevna civakî li Sûriyê, kire bi qurbana netewa Ereb, û civakê kire bi qurbana dewletê, û dewletê kire qurbana partiya Bais, û partîyê kire bi qurbana tayfeya Elewî, û Elewiyan kire bi qurbana malbata Elesed, û malbatê û xalûxwarzên xwe, kire qurbana xwe. Ango, Elesed, ne netewe  dewlet pêkanî, ne jî sîstema komargeriyê parast û pêşxist. Niha Sûrî, hema şiklî, partiya Bais deshilatdar e. Ta wê radeyê ku mirov dikare bêjê: li Sûriyê, tayfe – dewlet, yan jî malbat – dewlet hatiye avakirin. Ango rijîma Bais – Elesed, piştî ku Hafiz Elesed, kurê xwe, Beşşar, amadedikir ku li şûna wî ronê, û Beşşar bû serokê Sûrî, tiştek navê wê sîstema komarger li Sûriyê nema!.

Rijîma Bais xwe dispêre çi?

Li asta hinidrîn, rijîma Bais, a Beşşar Elesed, û beriya wî, a bavê wî, jiyan û berdewamkirina xwe dispêre van xalan

1.    Hemû hêzên lêşkerî û ewlekarî di destê tayfeya Ewlewî de ne, nemaze yên nêzî malbata Elesed.

2.    Piraniya saziyên aborî, çapemenî, siyasî û yên dibplomasî, di destê, partiya Bais de, û ji nav jî, di destê Elewiyan de ne.

3.    Zagona rewşa awarte ku ji 8/3/1963’ê  ve û ta nuha berdewame. Ev rewşa awarte, maf û derfet û deshilatî dide hêzên ewlekariyê da neyên dadgeh kirina, ger çi tawan jî bike.

4.    Xala 8’an a destûra Sûrî ku dibêj: partiya Bais, ew seroka dewlet û civakê li Sûriyê ye .

5.    Xala herî girîg ku rijîma Bais xwe dispêre wê ewe: tirs û çandeya tirsê ku êdî gihîştiye mejiyê hestî ê hemwelatiyê Sûriyê!. Ev tirs, encama 47 sal ji zilim û zor û perwede û çav û vîn şkenandiniyê ku li ser gelên sûriyê tê berdewamkirin , ta ku civakeke jimêranîxistî ‘xesandî’ li Sûriyê hatiye peyda kirin. Ango, rast e hin şêweyên pergala hemdem û nûjen li Sûriyê peyda dibe, lê li bin vî qalikî, çand û hişmendiya kerî heye. bi saya Bais û rijîma wê a navendîkar û diktator, pisîkolojiya koleyan di civaka sûriyê de, koka xwe, kûr û berfireh berdaye. Ango, hêza guherîn û xwe veguherînê ber bi demokrasiyê ve, di civaka Sûriyê de, hatiye kuştin. Ew rewş jî, hêza deshilatiya Bais’ê li ser piyan dihêle, û enerjî û wêrekiyê dide destdirjiya wê.

Li ser asta rojhilata navîn, rijîma Bais, xwe dispêre van xalan:

Ji sala 1973’ê, eniya şer bi Îsraylê re a Golanê vemirandiye, lê bi şêweyeke na rasterast ‘dijminatiy’ xwe bi Îsraylê re didomîne. Ango, bi rêya bikaranîna hêzên Filistînî, tengaviyan ji Îsraylê re çêdike.

Ta ku karibe nakokî û dijatiya xwe bi welatên derdora xwe re bi encamên siyasî gîne, û berjewendiyê xwe biparêze, her tim dest davêt pirsgirêkên welatên cînar, û li gorî xwe birêvedibir. Mînak: alîkariya Kurdên Îraqê kir, li dijî rêjîma Sedam Huseyn (1937 – 2008). Anha jî, li dijî rijîma Îraqê a nû, piştgirî û alîkariya bermayî û sêwiyên rijîma Sedam, û hêzên Erebên Sunne dike. 18 salan alîkariya Kurdên Turkîyê û PKK’ê kir. Nuha jî, di nava pilan û piroje û êrîşên bo tunekirin û tasfiyekirina PKK’ê de cih û rol digre. Ji sala 1975an û virde, destê davêje karûbarên Lubnanê, ta qûnaxa ku êdî Lubnan bibû weke parêzgeh ‘wîlayet’ a 15mîn. yê Sûriyê!. Tevlî ku ji nîsana 2005an, hêzên leşkeriyên Sûrî ji Lubnanê vekeşiyan, lê hîna ev Bais, xwedî rol û giranî di hindirên Lubnanê de ye.

Ji sala 1980’î û virde, rijîma Sûrî xwe bi rijîma îslamsît a Xumeynî (1902 – 1989) a Îranê ve girê daye.

Piştî morkirina peymana Edeneyê sala 1998an navbera Sûriye û Turkiyê, hêdî hêdî, rijîma Sûrî maskê xwe ji xwe kir, û rûyê xwe ê rast li himberî Kurdê Turkiyê eşkere kir. Û nuha jî, Enqere – Şam – Tehran dinava pilanên tefsiyekirina tevgera azadiya Kurd de ne.

Ji aliyê navnetewî jî, rijîma Bais xwe weke çepgir sosyalîst dida nîşan dan. Lewra, têkiliyên wê bi dewleta soveyeta berê, gelek başbûn. Ta wê radeyê ku Moskov çavên xwe ji kiryarên Bais’ê li himberî komonîstên Sûriyê re, digirtin. Piştî hilweşandina Sovyetê, rijîma Bais a Hafiz Elesed, xweste têkeve nava têkiliya bi USA’ê re, û derfet û keys di dagirkirina Sedam Huseyn ji Kiweytê re de dît. Wê çaxê, Elesed, ji bo xwe li ber dilê Amerîka’ê şêrîn bike, kete nava eniya navnetewî a lidijî Sedam, û hin leşkerên xwe şand  Erebistana Siûdî. Di wê demê de jî, sala 1991’ê, kete nava diyalog û hevdîtinên aşîtîyê yên navbera Ereb û Îsrayliyan li Madrîdê. Lê negihîşt tu peymanê bi Îsraylê re. Rijîma Hafiz Elesed a Bais, li dij peymana aştiyê a Kamp-dêvêd ku sala 1978an, navbre Misir û Îsraylê, derket, û serokê Misrê Enwer Elsadat (1918 – 1981) weke xayin îlan kir. Herwisa dema ku Yasir Erefat (1929 – 2004) peymana aştiyê a Oslo’ê bi Îsraylê morkir, Bais, Erefat jî xayin îlan kir. Ji xwe Hafiz Elesed û qiralê Urdinê Huesyn Bintelal (1935 – 1999) nelihevbûn, û dema Urdinê sala 1994an  peymana aştiyê bi Îsraylê re morkir,  têkiliyê Sûriyê û Urdin xerabtir bûn. Ango, rijîma Hafiz Elesed, guman dikir ku bi tena xwe maye. Bi hatina Beşşar Elesed ser desthilatdariyê, rewşa Sûrî a hindirîn û derve , di nav cihana Ereb û navnetewî de, pir xerab dibû. Nemaze, piştî dagirkirina USA’ê ji Îraqê re, nakokiyê Şam û Waşîntonê her ku çû dijwartir bû, ta qûnxa ku revebirya G.W. Booş, Sûriyê weke dewleteka alîgir û piştgirê tetorîzimê da nîşan dan.tew  ku buyera sûîkasta li dijî serokwezîre Lubnanê yê berê Refîq Elherîrî (1944 – 2005)  roja 14/2/2005an rûda, rêjîma Beşşar Elesed jî, rewş lê tengavtir bibû, ku hestek li ba wî çê bibû, digot: ‘îro Sedam Huseyn e, sibe ez im’!. Lewma xwest Lubnan, Filistîn, û nemaze Îraqê bike meydanên şer di navbera xwe û Amerîkayê, û mirov dikare bêje ku Beşşar Elesed  hin armacên xwe, li Lubnanê, li Îraqê pêkanî, bi taybet, piştî hatina rêvebirîya Barak Obama koşka sipî li Waşîntonê. Di vê dema dawî de, hewce nake ku em nermbûna Waşînton, Parîs û Londonê li himberî Şamê bidine naskirin. Lê ev qet nayê wê weteyê ku rijîma Bais, êdî bi dileke rihet û aram û bê tirs, dikare razê. Gelek çavdêrên siyasî dibêjin ku ev nermbûna rojava, nemaze USA’ê bi Şamê re, tenê ji bo ku  wê ji Tehranê veqetîne, yan dûr bixe, yan jî bê alî bihêle. Lê li gorî rewşa heyî, Tehrana îro, ji Şam re bûye weke Moskovaya salên 70’î ji sedsala borî. Ger ku welatên rojava karîbana rijîma Bais ji Soveyeta berê dûr bixistana, dê karibin Şama îro ji Tehranê dûr bixin. Bi gotineke din: ger melle ji deshilatdariya Tehran werin rakirina, rêjîm Bais a Sûriyê, dê li ser çarpîkan ber bi rojava ve biçe, tenê jibo rijîm, malbat û tayfeya xwe biparêze, çi ji  dest bê û çi jê xwestin, dê bike.

Yekîtî, azadî, sosyalîzim…

Hema em behsa kiryar û pilan û projeyên nijadperest û şoven û qirêj ku rijîm Bais ji sala 1963an ta 2010anli hembrî Kurdan pêkanîne em nekin. Lê tenê mirov dikare bêje: li şona netewe – dewleta yekbûyî a Ereban, partiya Bais nikarîbû yekitiya xwe biparêze. Ji bilî ku sîstema komargeriyê li Sûriyê kire qeralîzim, tayife– dewlet, û di nav de jî, dewleta malbatê avakir.  Û niha Sûryê bûye baxçeya ‘çiflika’ Beşşar Elesed û ap û pismamên wî, û xal û xwarzên û bixatiyên wî. Li şûna azadiyê, dewletê kire zindaneke mezin ku ev 47 salin di rewşa awarte de dijî. Ne zagona partiyan, ne rojnamergiyeke xweser û serbest, ne opozisyon, ne civaka sivîl… HWD li Sûriyê hene. Li şûna sosyalîzimê, Sûriyê di lîsteya  welatên ku xizanî, bêkarî, gendelî û kedxurî…. Di rêzên pêşîn de ye!. Tevî ku ser erd û bin erda Sûriyê têr û zengîne, lê tev dikeve bêrîka çend kesan.

Gotineke Hefiz Elesed heye, dibeje: ‘tu jiyan di vî welatî de nîne, jibilî ji pêşveçûn û sosyalîzimê re’!. Lê va ye partiya Bais mûma deshilatdariya xwe li Sûriyê, a 46mîn vedimrîne, û a 47mîn vêdixe, û jibilî jiyana dîtktatorî, ewlekarî, gend û gendelî di Sûriye – Elesed de, cih ji tu jiyanê re nîne!.

Nivîskareke Kurdê Sûriyê

Shengo76@hotmail.com

Têbînî: ev nivîs, Dilovan Xelo wergerandiye Turkî û rojnama Gunluk a Kurdî ku bi zimanê Turkî weşanê dike, roja 9/3/2010, rûpelek sax daye wegera vê nivîsê u berlavkiriye.

Ev nivîs, xwediyê wê, wê wergerandiyê zimanê Erebî

çapkirin