|
Di
Bîranîna Mîr Celadet Bedirxan de Hola Dr. Nûreddîn Zaza hat vekirin Konê Reþ
Di roja 15/07/2009 de, bi helkeftina ku 58 sal di ser koçkirina Mîr
Celadet Bedirxan re derbas dibe, Partiya (PDPKS), bi seroketiya mamoste Hemîd
Derwêþ û beþdarbûna cemawerekî baþ ji Kurd, Ereb û Mesîhiyan hola
Dr. Nûreddîn Zaza hat vekirin. Di dawiya merasîmên vekirinê de û bi
helkeftina bîranîna 58 saliya Mîr Celadet Bedirxan, bi vê kurtejinenîgariya
wî min beþdarî kir.. Belê di destpêkê de min hola Dr. Nûreddîn Zaza
li xelkên Qamiþlo pîroz kir.. *
*
*
Ez ne bawer im ku tu malbatan wek malbata Mîrê Cizîra Botan, Mîr
Bedirxanê Azîzî, ji dil û can xebat û bizav di ber gelê kurd de
kiribin, tev malê xwe û canê xwe di ber de winda kiribin.
Her û her daxwaza wan pêþxistina gelê kurd û bilindkirina navê
Kurdistanê bû û wiha wan Bedirxaniyan gelek komele û dibistan
damezirandin, gelek kovar û rojname weþandin, hem jî bi saya wan gelek
navend û enstîtu ji gelê kurd re hatine ava kirin.
Îro roj 58 sal di ser koçkirina rêperê zimanê kurdî, mîr
Celadet Bedirxan re bibuhire, ( 15/07/1951). Bi vê helkeftinê kêfxweþ
dibim ku em yadvegera koçkirina wî a 58 salî li Qamiþlo pêk bînin. Hêjaye
gotinê ku di sala 1952 an de, yekemîn car van herdû hevalên wî yên Asûrî
Yûsif Melek xwediyê rojnameya Esra û Avokat Mensûr Þalîta bîranîna wî
li Þamî pêk anîne.. Di sala 1953 an de, careke din kebaniya wî Rewþen
xanim bi alîkariya Kurdên Þamê û nadiyê Henano li Þamê ew bibîr anîne...
Di sala 1991ê de me li Qamiþlo 40 saliya koçkirina Mîr Celadet vejandin
va îro em 58 saiya wî di roja koçkirina wî de (15/07/2009), bi
helkeftina vekirina hola Dr. Nûreddîn Zaza bi bîr tînin..
Mîr Celadet Bedirxan li ser rê û þopa apê xwe (Miqdad Medhet
Bedirxan) di liviya, hawar û
gaziya wî ji ya apê wî bû. Ew apê ku di roja 22ê insana 1898"an
de, yekemîn Rojnameya kurdî
li Qahîre weþandiy û di nav kurdan de bibelavkirin daye û di nav rûpelên
wê de gazî kurdan kiriye û gotiye: (Gelî mîr û axano, kurmancino !
qenc bizanin, xwendin, ilm û marifet li dinya û axretê rûyê mirov sipî
dike …Niho zaroyên xwe bi elîmînin ilm û marifeta. Hûn bi xulaqeta
xwe þûcah û cesûrin. Hekê hûn bibin xweyî ilm, hûnê ji dinê hemiya
xurttir, dewlimendtir bin..)
Tiþtekî giring heye, pir bîr û baweriya min pê tê, ew jî eve;
yê ku li kevnê xwe ne pirse, lê neguhdarbe û neparêze, zore ku karibe
di pêþerojan de, tiþtekî durist û aktiv ji gelê xwe re pêþkêþ
bike.. Vêca gereke em guhdariyê li vê yekê bikin, li wan mirovên xwe yên
kevnar miqatebin û gelê xwe serwextî jiyan û xebata wan bikin. Fermo bi
kurtahî
jiyan û xebata mir Celadet Bedirxan sehbikin:
Tevî ku mirê dûmahiya
welatê (Botan), mir Bedirxanê Azîzî, di sirgunê de li Þamê, di sala
1868 an de çûbû ber rehma Xwedê, lê siltanê Osmanî rê neda kurên wî
bi vegera warê bav û kalan" Cizîra Botan", piraniya wan
kirin hakim, walî û paþa, lê
li dervî welatê wan, da ku ji þer û bela wan xelas be…
Hing ê" Emin Alî, bavê mir Celadet
kurk ji wan kuran bû, para wî bû hakimê cezayê li Stanbolê. Di
wê hingê de, Xwedê kurek dayê, nave wî kir Celadet, ango sebir û
saman, ji ber ku pir bi hêvî bû ku, wê tengayî xelas bibin û rojekê
li welatê xwe Botan vegere.. Vêca sebir û saman dikiþand.. lê mixabin,
ew hêviyên wî pêre çûne gorê, li cihekî dûrî welatî wî bi gelekî,
li Misrê, bajarê Qahîre, di sal 1926 an de.
Lê kurê wi Celadet ew hêviyên bav û bapîrê xwe, bi xwe re
hilgirtin û hilanîn û di ber
wan de xebitî ta roja dawî ji temê xwe. Û wiha Mîr Celadet bi welatparêzên
kurdan re, bi bav, ap, pismam û birayên xwe re komeyên kurdî yên pêþîn
di Stenbolê de ava û sazkirin. Di sala 1914 an de, di eniya Qefqasê de,
beþdarî di þerê cîhanî yê yekemîn de kir, ta ku giha Tebrîz û
Bako…
Di sala 1919 an de, ew û birayê xwe Dr. Kamîran, Ekremê Cemîl paþa
û Fayiq Tewfîq(Pîremêrd), ji Silêmaniyê di gel mêcer Newêl yê inglîzî,
li kurdistana bakur geriyan, da ku daxwazên gelê kurd nasbikin berî ku
peymana(Sîverê) bê morkirin di navbeva hevalbendan û dewleta
Osmanî de.. Di sala 1922 an de Mistefa Kemal paþa fermanek deranî bi kuþtin
û sirgunkirina malbata Bedirxaniyan, vêca ji neçarî tirkiye li þûn hiþtin
û bi þar û welatên dinyê ketin, ta ku ew û birayên xwe Kamiran, li
elmanya bi cî û war bûn. Bavê wî Emîn Alî û birayê wî yê mezin (
Sureya: Dr Bileç Þêrko ) xwe gihandin Misrê, bajare Qahire. Hingê mîr
Celadet li elmanya xwendina xwe di avokatiyê de bir serî û dest bi xwendina doktorayê kir. Lê dema ku sehkir þoreþa
þêx Saîdê Pîranî dest pêkiriye, di derhal de xwendina xwe li rexekî
hiþt û xwe bi þoreþê ve gîhand.
Mixabin ew þoreþ ne di çax û demê xwe de destpêkiribû û dawî
bi hovitî hat perçiqandin..Mîr Celadet jî, polîpoþman careke din zîvirî
almaniya. Di sala 1927 an de mîr Celadet û Memdûh Selim beg Wanlî, bi alîkariya
ermenyian, komela" Xoybûn" li Libnanê damezirandin. Bi beþdarbûna
gelek welatparêz û serokên eþîrên mezin di kurdistanê de wek: Dr. Þikirî
Segban, Memdûh Selîm Wanlî, Haco Axa, Emînê Perîxanê...Hwd
Di sala (1929_1930) de xwe amade kirin ji þoreþa (Agrî) re, ku ji
sînorê sûriyê êrîþî tirkan bikin û bavêjin ser Mêrdinê, Midyadê,
Ûrfa û Cizîrê.. De ku akama artêþa tirkan ji ser þoreþvanên Agrî
sivik bibe. Lê sed mixabin wek ku mîr Celadet û hevalên xwe dixwestin bi
wan re neçû serî. Ji ber ku hingê axa û begên Binxetê xwe bixwe ji
hev nerazi bûn û þerê hev dikirin.. Vêca mîr Celadet ji neçarî xwe
bi þoreþa Agrî ve gîhand, da ku di þer de li kêleka (Îhsan Nûrî Paþa)
û (Îbrahîm Hesko Têlî ) be…
Lê sed heyf û mixabin,
ew þoreþ jî bi destê tirkan, bi tindî hat qurmicandin. Serokên
wê jî, ji neçarî xwe li îranê girtin û mîr Celadet Bedirxan
di gel wan.
Li Tehranê, mîr
Celadet bi þah Riza Pehlewî re rûniþt û doza alîkariya kurdan lêkir,
lê þah Riza xwe neda ber tutiþtî, tiþtê ku xwe da ber, ku mîr Celadet
biya wî bike û bibe þalyarekî bi kêfa xwe li dewleteke ewropî..Lê mîr
Celadet bi vê tevdîra Riza
Pehlewî razî nebû, vêca Pehlewî ew bi darê zorê ji tixûbên îranê
deranî û berê wî da iraqê..
Di wî çaxî de li îraqê, hikumeta ingilîzî þerê kurdan dikir,
dema ingilizan sehkir ku mîr Celadet li Bexdayê ye, ketin hev de û rêtengî
jêre cêkirin. da ku ji îraqê derkeve. Ji ber ku mîr Celadet Bedirxan di
wê hingê de wek sembolekê bû
ji netewiya kurd re. Û dawî ji necari mîr Celadet ji Iraqê derket û
careke din xwe li sûriyê girt. Li
sûrî jî, hikûmeta firansî ya ku desthilat bû, dest danîn ser û ew þandin
Þamê da ku di bin rûniþtina zorê de be, wek piraniya Kurdperweran..
Wiha mîr jî ket bin rûniþtina zorê de li Þamê, di gel welatparêzên
kurdan, serokên êl û malbatên mezin yên sirgunkirî wek Malbata Cemîl
Paþa Diyarbekirî, Dr. Nafiz Zaza, Memdîh Selîm, Haco Axa û zarokên wî,
Qedrî Can…
Di sala 1932 an mîr Celadet bi serokên êl û eþîrên kurdan re,
bi þêx, mellan û welatparêzan re komelak damezirandin bi navê: (Civata
alîkariyê ji bona kurdên belengaz li Cizirê ), nemaze ji bo wan
kurdên ku ji tirkiyê miþextî û sirgunî Binxetê bibûn û piraniya wan
tazî û bircî bûn. Vêca ji bo alîkariya wan, ev civat hatibû ava kirin
û gelek malik li þar û gundên Binxetê hatibûn vekirin. Hinge serokê
civatê li bajarê Þamê Dr. Ehmed Nafiz Zaza bû û li bajarê Hesekê
Hesen axa Haco bû.. Ji ber gelek sedeman ew civat jî pûç derket û mîr
bê hêvî bû.
Mîr, rabû rêke nû da ber xwe, ku bi tena xwe kovarekê bi zimanê
kurdî tîpên latînî di nav kurdan de biweþîne, bi wê alfabêya latînî
ya ku ji sala 1919 an de pê mijûl bibû.. Wiha di roja 15.15.1932 an de
hejmara pêþîn ji kovarare xwe (Hawar) çapkir li Þamê û di nav
kurd û biyanyan de belavkir û hawar û gazî kurdan kir û got:
(Hawar dengê zanînêye, zanîn xwenasîne, xwenasîn ji mere
riya felat û xweþiyê vedike. Hawara me berê her tiþtî heyîna zimanê
me dê bide naskirin lewma ku ziman þerta heyînê ya pêþîn e…) Ew
cara pêþîn bû ku alfabêya kurdî latînî berdestî berdestî xwendevanên
zimanê Kurdî dibe. Di gel kovara "Hawar " ê re, di roja
1/4/1942 an de, mîr Celadet kovareke din bi navê "Ronahî"
xurû bi kurdîya latînî çap û belavkir..
Mîr Celadet bi bêtîrî "15"navan di van herdû kovarên
xwe de dinivîsand. Ji ber ku kesên nivîskar kêm bûn û ne dixwest ku
biyanî zanibin ew tenê, yan ew birayê Xwe (Dr. Kamîran) tev babetên van
kovaran dinivîsînin. Di pey re mîr Celadet nav di gelek kesan de dida, ew
dehif didan ber bi nivîsandina zimanê kurdî de. Di roja îro de gelekan
ji wan nav û deng dane wek: Cegerxwîn (mele þêxmûs ), Osman Sebrî,
Qedrî Can, Mistefa Ehmed Botî, Hesen Hiþyar.. Hingê jî, gelek kesên bi
nav û deng di kovarên wî de nivîsandine wek: Goran, Bêkes, Ihsan Nûrî
Paþa, Evdulrehmanê Eliyê Ûnis, Cemîlê Haco axa hwd. Mîr Celadet di
ber herdû kovavên xwe re pirtûkxaneyek
vekir bi navê (Pirtûkxana Hawarê), û 20 pirtûk çapkirin, dîwana
Cegerxwîn a yekemîn: Pirîsk û Pêt " yek ji wane. Hem jî mîr
Celadet pêþgotin ji vê diwana Cegerxwîn re nivîsandiye.
Di sala 1935 an de mîr Celadet " zewicîye " diyare ku
kebaniya wî "Rewþen xanim Bedirxan e". Keçnama wî bû.
Ji zewaca wan kur û keçek li wan zêde bûye, kur navê wî
"Cemþîd " e di sala
1939 ande çêbûye, doktore di bijîþkiye de, jiyana xwe li Almaniya
derbas dikir, di sala 1999 an de li Barazîl çûye ber dilovaniya Xwedê. lê
keç navê wê (Sînemxan) e, kebaniya nivîskarê kurd (Selah Sadella ) ye
niha li Hewlêr dimîne… Mîr Celadet bi van zimanan dizanî: tirkî –
inglîzî – firansî – farisî –rûsî-yûnanî- elmanî-erebî ji bilî
ku zimanê kurdî zimanê dê
û bavê wî bû, zimanê axaftina mala wî bû. Ji
berhem û afirandinên mîr Celadet Bedirxan: 1-Rêzimana
alfabêya kurdî, Þam 1932. ji berhem û afirandinên mîr Celadet
Bedirxan: 2-
Rûpelinine alfabê, Þam 1932. 3-Bîyîsa
Pêxember. Þam1933. 4-Nevêjên
Êzedyan Þam 1933. 5-Nameyek
ji Mistefa Kemal Paþa re Þam 1934. 6-Li
dordoza Kurdistan ê, Misir 1943. 7-Giramêra
kurdî, Þam 1943. 8-
Giramêra kurdî-bi firansî 9-Sebebên
rastyi ketina edivne 10-Ferhenga
kurdî –kurdî 11-Ferhenga
kurdî-firansî 12-Xwebinas
13-Kitêba
sînemxanê 14-Hevind
"þanoye" 15-Dîwanek
helbest, çapnebûyî" Qamiþlo
16/07/2009
|
copyright © 2002-2008 info@pen-kurd.org