HEVOK JI ALIYÊ AVANIYÊ VE

Nîzamettîn Akkurt

Hevok ji aliyê avaniyê ve vediqetin çar biran. Birên hevokê ev in:

a) Kirde

b) Bireser

c) Têrker

ç) Pêveber

KIRDE

Di nava hevokê de ew kes ango tiştê ku karê tê kirin dike, yan jî karê ku tê kirin ji hêla pêveberê ve tê ragihandin digire ser xwe. Di nava hevokê de navdêr, cînavk, rengdêr û pareng ku bi rengê raderî bi kar tên, dikarin di rawşa kirdeyê de peyda bibin. Dîsa dikarin bi teşeyê vekirî û veşarî cih bigirin. Di nava hevokê de kirde her dem li serê hevokê cihê xwe digire û bi tîpên girs dest pê dike. Heke di nava hevokê de ji yekê zêdetir kirde hebin wê demê kirdeya duyem piştî bêhnokê cihê xwe digire. Di nava hevokê de heke cihê kirde rast neyê danîn, wê demê hevok ji hemû aliyên xwe ve çewt derdikeve holê.

Mînak:

-         Kevok bilind difire.

-         Evîn dirûnê dike.

Weke ku tê dîtin, di herdu mînakên jor de kirde di serê hevokê de cih girtiye. Lê heke di nava hevokê de ji yekê zêdetir kirde hebin, mirov dikare wê jî wisa li ser bingehê du mînakan rapêş bike.

-         Memo dar şikandin, Canê jî xwarin çêkir.

-         Çiya hesp anî, Zinar jî bar kir.

Mirov vekirî dibîne ku kirdeya duyem tim li paş bêhnokê tê danîn.

Bi qasî ku hevok li ser kirdeyên vekirî tên sazkirin, di gelek rewşan de jî kirde bi teşeyê veşarî di nava hevokê de cih digire.

Mînak:

-         Çû û venegeriya.

-         Çî xweş bêhn didin.

Di her du mînakên jorê de hevok sazkirî ne û watedar in, lê kirde di nava van hevokan de ne diyar e, veşarî ye. Ji bo ku em kirdeyên van hevokan derbixînin holê, divê em du pirsan bikin. Pirsa yekem “kî” ji bo kesan nîşan bide, pirsa diduyan “çi” jî ji bo negiyaneweran e. Dema em ji bo mînaka jor ya yekem bixwazin kirde derbixînin holê, wê gavê em dipirsin:

- Kî çû û venegeriya?  Ew çû û venegeriya.

Di vê derê de “ew” kirdeya veşarî ye û ew di nava bersivê de berpêşî me dibe. Ji bo kirdeya diduyan em dipirsin:

- Çi çî xweş bêhn didin?   Gul çî xweş bêhn didin. Di vê hevokê de jî “gul” kirdeya veşarî ye.

BIRESER

Bireser di navbera kirde û pêveberê de peyda dibe. Ev bira hevokê di hevokên gerguhêz de derdikevin pêşberî me. Di hevokên ji lêkerên gerguhêz pêkhatî de kes û tiştên ku dikevîn bin bandora tiştê ku tê kirin û di bin bandorê de dimîne bireser e. Wekî “Binefş av vexwar” peyva av bireser e. Lewra tiştê ku di bin bandora karê vexwarinê de maye av e.

Mînak:

-         Siyamend nan sor dike.

-         Delîl lênûsê dixwîne.

-         Malî barên xwe bar dikin.

-         Şivên agir dadidin.

Di nava hevokê de ji bo peydakirina bireserê bi kirdeyê re ji pêveberê pirsa /çi/ tê kirin. Bersiva ku derdikeve bireser e.

TÊRKER

Têrker, wateya lêkerê ji gelek aliyan vê kamil dike. Têrker karê ku tê kirin temam dike. Ev temamkirin ji aliyê dem, cih û rewşê ve ye.

Mînak:

Kew serêsibê dixwînin.

Qendîl çiyayekî xweş e.

Di nava hevokê de ji bo ku têrker bê peydakirin, bi alîkariya kirdeyê li pêveberê pirsên /kengê/ ango /çawa/ tê arastekirin.

Kew serêsibê dixwinin” Kew kengê dixwînin? “Serêsibê” serêsibê têrkera demîn e. Ji ber ku bi pirsa “kengê” dema xwendina kewan tê pirsîn û weke demê jî bersiv “serêsibê” tê dayîn.

Qendîl çiyayekî çawa ye? Qendîl çiyayekî xweş e. Bi alîkariya pirsa “çawayî” em hînî xweşbûna çiyayê Qendîl dibin. Ev dide diyarkirin ku “xweş” wek têrkera rewşê derdikeve holê. Divê mirov li ser têrkera pirsiyariyê jî mînakekê bide: “Te ji bo tirşoyê kereng anîn an na?” Di ve hevokê de anîna kerengan ne diyar e, lê rewşa pirsiyariyê heye û ji ber vê çendê ev dibe têrkera pirsyariyê.

PÊVEBER

Pêveber, di nava hevokê de kar, bûyîn û tevgera tê kirin diyar dike. Pêveber dikare di navîna hevokê de û dikarê di dawiya hevokê de jî cih bigire. Ew tiştê ku hevokê dibe serî pêveber e. Di heman demê de pêveber çawa ku dikare ji lêkerê pêk were, dikare çend temamkarên lêker jî bigire nav xwe. Bêpêveber hevok kêm dimîne û wateya xwe rast nîşan nade.

Mînak:

- Kendal agir geş dike.

- Bêrîvan keçek bedew e.

Pirsên /çawa/ ango /çi/ li kirdeyê tê arastikirin û wisa pêveber derdikeve holê.

- Kendal çi dike? – “Kendal agir geş dike.”

- Bêrîvan keçek çawa ye? – “Bêrîvan keçek bedew e.”

Di nava hevokê de weke ku lêker di rewşa pêveberê de dikarin peyda bibin, navdêr, rengdêr û hêmanên mînanî wan jî dikarin peywira pêveberê bigirin ser xwe.

çapkirin