HEVOK JI ALIYÊ AVANIYÊ VE Nîzamettîn Akkurt Hevok
ji aliyê avaniyê ve vediqetin çar biran. Birên hevokê ev in: a)
Kirde b)
Bireser c)
Têrker ç)
Pêveber KIRDE Di
nava hevokê de ew kes ango tiþtê ku karê tê kirin dike, yan jî karê
ku tê kirin ji hêla pêveberê ve tê ragihandin digire ser xwe. Di nava
hevokê de navdêr, cînavk, rengdêr û pareng ku bi rengê raderî bi kar
tên, dikarin di rawþa kirdeyê de peyda bibin. Dîsa dikarin bi teþeyê
vekirî û veþarî cih bigirin. Di nava hevokê de kirde her dem li serê
hevokê cihê xwe digire û bi tîpên girs dest pê dike. Heke di nava
hevokê de ji yekê zêdetir kirde hebin wê demê kirdeya duyem piþtî bêhnokê
cihê xwe digire. Di nava hevokê de heke cihê kirde rast neyê danîn, wê
demê hevok ji hemû aliyên xwe ve çewt derdikeve holê. Mînak: -
Kevok
bilind difire. -
Evîn
dirûnê dike. Weke
ku tê dîtin, di herdu mînakên jor de kirde di serê hevokê de cih
girtiye. Lê heke di nava hevokê de ji yekê zêdetir kirde hebin, mirov
dikare wê jî wisa li ser bingehê du mînakan rapêþ bike. -
Memo
dar þikandin, Canê jî xwarin çêkir. -
Çiya
hesp anî, Zinar jî bar kir. Mirov
vekirî dibîne ku kirdeya duyem tim li paþ bêhnokê tê danîn. Bi
qasî ku hevok li ser kirdeyên vekirî tên sazkirin, di gelek rewþan de jî
kirde bi teþeyê veþarî di nava hevokê de cih digire. Mînak: -
Çû
û venegeriya. -
Çî
xweþ bêhn didin. Di
her du mînakên jorê de hevok sazkirî ne û watedar in, lê kirde di nava
van hevokan de ne diyar e, veþarî ye. Ji bo ku em kirdeyên van hevokan
derbixînin holê, divê em du pirsan bikin. Pirsa yekem “kî” ji bo kesan nîþan bide, pirsa diduyan “çi”
jî ji bo negiyaneweran e. Dema em ji bo mînaka jor ya yekem
bixwazin kirde derbixînin holê, wê gavê em dipirsin: -
Kî çû û venegeriya? Ew
çû û venegeriya. Di
vê derê de “ew” kirdeya
veþarî ye û ew di nava bersivê
de berpêþî me dibe. Ji bo kirdeya diduyan em dipirsin: -
Çi
çî xweþ bêhn didin? Gul
çî xweþ bêhn didin. Di vê hevokê de jî “gul”
kirdeya veþarî ye. BIRESER Bireser
di navbera kirde û pêveberê de peyda dibe. Ev bira hevokê di hevokên
gerguhêz de derdikevin pêþberî me. Di hevokên ji lêkerên gerguhêz pêkhatî
de kes û tiþtên ku dikevîn bin bandora tiþtê ku tê kirin û di bin
bandorê de dimîne bireser e. Wekî “Binefþ av vexwar” peyva av
bireser e. Lewra tiþtê ku di bin bandora karê vexwarinê de maye av e. Mînak:
-
Siyamend
nan sor dike. -
Delîl
lênûsê dixwîne. -
Malî
barên xwe bar dikin. -
Þivên
agir dadidin. Di
nava hevokê de ji bo peydakirina bireserê bi kirdeyê re ji pêveberê
pirsa /çi/ tê kirin. Bersiva ku
derdikeve bireser e. TÊRKER Têrker,
wateya lêkerê ji gelek aliyan vê kamil dike. Têrker karê ku tê kirin
temam dike. Ev temamkirin ji aliyê dem, cih û rewþê ve ye. Mînak:
Kew
serêsibê dixwînin. Qendîl
çiyayekî xweþ e. Di
nava hevokê de ji bo ku têrker bê peydakirin, bi alîkariya kirdeyê li pêveberê
pirsên /kengê/ ango
/çawa/ tê
arastekirin. Kew
serêsibê dixwinin” Kew kengê dixwînin? “Serêsibê”
serêsibê
têrkera demîn e. Ji ber ku bi pirsa “kengê”
dema xwendina kewan tê pirsîn û weke demê jî bersiv “serêsibê”
tê dayîn. Qendîl
çiyayekî çawa ye? Qendîl çiyayekî xweþ e. Bi
alîkariya pirsa “çawayî”
em hînî xweþbûna çiyayê Qendîl dibin. Ev dide diyarkirin
ku “xweþ” wek
têrkera rewþê derdikeve holê. Divê mirov li ser têrkera pirsiyariyê jî
mînakekê bide: “Te ji bo tirþoyê kereng anîn an na?” Di ve
hevokê de anîna kerengan ne diyar e, lê rewþa pirsiyariyê heye û ji
ber vê çendê ev dibe têrkera pirsyariyê. PÊVEBER Pêveber,
di nava hevokê de kar, bûyîn û tevgera tê kirin diyar dike. Pêveber
dikare di navîna hevokê de û dikarê di dawiya hevokê de jî cih bigire.
Ew tiþtê ku hevokê dibe serî pêveber e. Di heman demê de pêveber çawa
ku dikare ji lêkerê pêk were, dikare çend temamkarên lêker jî bigire
nav xwe. Bêpêveber hevok kêm dimîne û wateya xwe rast nîþan nade. Mînak:
-
Kendal agir geþ dike. -
Bêrîvan keçek bedew e. Pirsên
/çawa/ ango /çi/
li kirdeyê tê arastikirin û wisa pêveber derdikeve holê. -
Kendal
çi dike?
– “Kendal agir geþ dike.” -
Bêrîvan
keçek çawa ye?
– “Bêrîvan keçek bedew e.” Di
nava hevokê de weke ku lêker di rewþa pêveberê de dikarin peyda bibin,
navdêr, rengdêr û hêmanên mînanî wan jî dikarin peywira pêveberê
bigirin ser xwe.
|
copyright © 2002-2006 info@pen-kurd.org