NÊÇÎRVANÊ PEYVÊN KURDÎ: ZANA FARQÎNÎ

SALIHÊ KEVIRBIRÎ

“...Hewes û eleqeya min a bi kurdî re, heta demên dibistana seretayî diçin. Wan deman, berhemên Kurdî yên bi tîpên erebî hebûn, lê min ew nikaribûn bixwendana. Ji ber ku min ji alfabeya erebî fehm nedikir. Min ji xwe dipirsî ku çima berhemên kurdî yên bi alfabeya latînî nîn in. Li derdora min jî kesên xwenda û zana hema bibêje tune bûn ku bersiv bidana pirsên min û dilê min rihet bikirana...”

Zimanzan û ferhengsaz Zana Farqînî, di gotûbêjeke ku di sala 2004’an de li Stenbolê min pê re kiribû, hevnasiya xwe ya bi zimanê kurdî re bi vî awayî vegotibû. Farqînî, di nav cîhana zimanzanî û ferhengzaniya kurdî de navekî naskirî û şareza ye. Ligel ku xwediyê temenekî ciwan e jî mora xwe li bin xebatên hêja û payeberz daye. Beriya bi berfirehî portreya vî ciwanmêrê hanê raxim ber çavan, dixwazim bidim diyarkirin ku ew xwediyê dengekî kurdewarî ye jî! Bi gotineke din, di destpêka salên 90’î de, hîn beriya ku Navenda Çanda Mezopotamyayê (NÇM) li Stenbolê bê damezirandin, ligel çend hevalên xwe “Koma Çiya” ya muzîkê ava dike û di nav xebata NÇM’ê de cih ji xwe re terxan dike. Heta tevî komê, kaseta pêşîn a bi navê “Rozerîn” derdixe.  Ji ber konsera komê ya di kongreya awarte ya HEPê de ku li Enqereyê hatibû lidarketin, doz lê tê vekirin û ceza dixwe.

Farqînî, di heman demê de, di nav desteya karê nivîsaran a Rewşenê de cih digire ku organa weşanê ya NÇMê bû. Bi vê kovarê re gav diavêje gorapana weşana kurdî. Pişt re li heman bajarî rojnameya xwerû bi kurdî “Welat” (1992) derdikeve, Farqînî îcar xwe di nav keftûlefta Rojnamegeriya Kurdî de dibîne. Piştî girtina Welat, wekî “Berpirsê Karên Nivîsaran” di rojnameya “Welatê Me” (1994) de barên giran hildigire ser milên xwe û di wê demê de, ji ber dozên li ser rojnameyê, bi dadgeh û dozgeran re rû bi rû dimîne. Li Dadgeha Ewlekariya Dewletê (DGM) ya Stenbolê bi Kurdî îfade dide û ji ber vê helwestê tê girtin û 45 rojan di Girtîgeha Bayrampaşaya Stenbolê de dimîne. Welatê Me, piştî 46 hejmaran mecbûr dimîne ku weşana xwe rawestîne. Azadiya Welat di sala 1995 an de ji xwendevanên xwe re dibêje; “merheba!”, Farqînî li wê derê wekî Gerînendeyê Giştî yê rojnameyê demeke baş karê rojnamegeriyê berdewam dike. Piştî ku dev ji karê rojnameyê berdide, zêdetir bala xwe dide xebata li ser zimanê kurdî û ferhengsaziyê.

Bi qasî 9 salan e ku bi awayekî profesyonel berhevkariya peyvan dike û xebata Ferhenga Kurdî pêk tîne Zana Farqînî. Gelek caran lê rast hatime ku di nîveka civat û sohbetan de pênûs û kaxezê xwe derxistine û peyvek, gotinek an jî biwêjeke ku behsa wê hatiye kirin, bi baldarî û bi evîneke berz li peyvên ku berhev kirine zêde dike. Ji ber vê taybetmendiya xwe, di nav derdorên kurdewar û rewşenbîriya kurdî de, bi navê ‘Nêçîrvanê Peyvan’ tê binavkirin û naskirin. Di sala 2004’an de ferhenga wî ya Kurdî-Tirkî ji hêla Enstîtuya Kurdî ya li Stenbolê ve hate weşandin. Di vê ferhenga qirase de, tevî peyvên serê madeyê û berdewamiya wê 166 hezar peyv û biwêj cih digirin. Bi awayekî din 131 hezar peyvên serê madeyê û 35 hezar jî peyvên berdewamiya wê, di ferhenga Zana de cih digirin. Ferheng 2132 rûpêl e, ebeda wê jî 23,5x16,5 e. Ev ferheng bi terzê ferhenga berfireh e, hemû wateyên peyvan hatine diyarkirin û ji bo serwextbûnê jî hevokên nimûneyî hatine derpêşkirin.

Çend sal beriya vê xebata giranbiha, dîsan ji hêla Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê ve Ferhenga wî ya Tirkî-Kurdî ronahî dîtibû û ez bi xwe jî beşdarî kokteyla danasîna ferhengê bûbûm ku li avahiya Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê ya li Herbiyeyê, hatibû kirin. Ew ferheng jî, ji 60 hezar peyv û biwêjan pêk hatibû û eleqeyeke baş dîtibû.

Ev ferheng ji 40 hezar peyvên serê madeyê û ji 20 hezar bêje û biwêjên berdewamiya madeyê pêk tê. Nimûneyek ji nimûneya ferhenga berfireh e. Farqînî di vê xebatê de, ji yekê zêdetir wateya peyvan hildane dest û bergindên wan ên kurdî jî dane. Ji bo têgihîştina peyvan, hevokên nimûneyî jî dane. Tevahiya cureyên peyvan ku Celadet Bedirxan jê re “birên qisetê” gotiye, diyar kirine. Bi gotineke din, peyv ji kîjan cureyê ye; cînavk e, navdêr e, hoker e, nêr e, mê ye hatiye diyarkirin. Agahiyeke teknîkî; ferheng ji 1278 rûpelan pêk tê û firehî û rûberê jî 23,5x16,5 e.

Farqînî, di serdemeke ku gotinên bi rengê; ‘Kurdî ne ziman e!’ û ‘Kurdî ji 600 gotinan pêk tê!’ dihate kirin de, dest bi karê ferhengê dike. Li Welatê Me, Azadiya Welat û li Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, bûm hevparê wî yê kar ango me bi hev re kar kir. Lewre jî piştî çapa her du ferhengan min pê re gotûbêjên dûvedirêj kirin. Ez ê behsa çend agahiyên balkêş ji wan gotûbêjan bi we re pareve bikim û hewl bidim ku nivîsarê dewlementir bikim.

Di sala 1982’yan de, bi awayekî tesadûfî, Mem û Zîna Ehmedê Xanî ku Mihemed Emîn Bozarslan tîpguhêziya wê kiribû wekî pirtûka pêşîn a kurdî ya bi tîpên latînî dikeve destê wî. Ev kitêba hanê ji bo wî dibe çavkaniyeke bingehîn. Ji wê rojê heta niha çi pirtûkên kurdî ku derdikevin, ji destê Farqînî nakevin.

Bi armanca hînbûna zimanê kurdî, dest bi xebata xwe dike Farqînî. Di gotûbêjeke ku min di sala 2004’an de li Stenbolê pê re kir, li ser vê mijarê wiha gotibû: “Pêşî me bi meraqkirina zimanê xwe, dest pê kir. Mebesta me hînbûn bû. Paşê êdî hînbûn têr nekir. Ya rast min jî qîma xwe êdî bi hînbûnê tenê neanî. Bere bere bi xwendin û lêkolînên li ser zimanê kurdî, em jî gihiyan qonax û merhaleyekê. Me hem xwe di warê rêziman ango gramêrê de bi pêş xist û hem jî me gencîneya xwe ya peyvan zengîntir û dewlemendtir kir. Bi van cure xebatan, ên wekî xwendin, lêkolîn û lêgerînan em hatin astekê. Heval û dostên min, kesên li derdora min, tim ji min re digotin ku behremendiya (qabiliyeta) te der barê zimanê kurdî de heye. Lê ez vê bibêjim, ev rewş hinek jî ji hewcedarî û pêdiviyan qewimî. Mesela, eger min bizanibûya ku ez dê bi ziman bilî bibim, pê mijûl bibim, min dê perwerdehiya xwe ya bilind li ser vî warî bikira. Lê min beşa civaknasiyê (sosyolojiyê) xwend. Îcar haya me jî ji me tune bû, lê ha me dît ku em bûne dilikiyê zimanê Kurdî. Evîna wê em bernedan!..”

“Evîna te” li te û li me pîroz be Zana Farqînî. Destê te ter, pênûsa te her geş be di riya kurdewarî, rewşenbîrî û zimanzaniya kurdî de. Siheta te xweş, mala te ava..!

salihkevirbiri@hotmail.com

çapkirin