anmeldung

Bûyerên bi xweseriya Kurdistana Sor li Kafkasê va girêdayî û têkçûna siyaseta Kurdan li wir yek ji rûpelên xemgîn ya dîroka me ye. Belê, Kurd di vê devera biçûk da jî bûbûne cangoriyên nezaniya siyasetmedaran, çavnebaweriya neyaran û rewşa navneteweyî ya neqenc. Lê çi dibe bila bibe, ligor şoreşgerên Espaniya, “bawerî di dawiyê da dimire”. Hên derfet hene, ku Kurdistana Kafkasê di navbera Ermenîstan û Azerbeycanê da cîhê xwe di Rojhilata Navîn ya veguhêz da bigire. Lewma em divêt, serboriya wê bizanin û heta dikarin, piştigirya giyanî bidine nûavakirina autonomiya Kurdistana Sor.

Di dawiya sala 2001an da, destnivîsa Wekîl Musatafayev gihîşte min. Ev pirtûka neçapkirî bi zimanê Rûsî çerxa Kurdistana Sor di naveroka Kurdistana mezin da dinirxîne. Piştra, min li Belçîkayê, di Civîna Giştî ya Kongra Netewiya Kurdistan da nasiya xwe da birêz Wekîl Mustafayev, yê serokê autonomiya Kurdistana Sor bû û serkêşiya bizûtneweya Kurdên Sovyeta berê dikir.

Pirtûka Wekîl Mustafayev di van rojan da li Bulgariyayê bi zimanên Rûsî û Tirkî dihête weşandin. Daxwaza min ev e, ku haya xwendevanên Gilistanê ji serencema vê pirtûkê hebe.

Binemaliya Wekîl Mustafayev bi reçeleka xwe digihîje hoziya (eşîreta) Koroxlî, ango Rewşan. Di sala 1937an da ji ber siyaseta Stalîn û Panturkîstên Azerbeycana Soviyetê, malbata Wekîl Mustafayev, mîna hezar malbatên Kurdan, ji Kurdistana Sor hatibû aksorkirin (sirgûnkirin). Ew Kurdên Kafkasê di salên 1937an û 1944an da bi zorê ji xaka kal-bavan hatibûn veqetandin û di komarên Asiya Naverast - Kazakistan, Kirgizstan, Tacîkîstan û Uzbekîstan - da hatibûn cîhwarkirin.

Wisa, Wekîl Mustafayev di sala 1938an da li Uzbekîstanê ji dayîk bûbû. Di salên Şerê Cîhanê Duyemîn da xwîşk û brayekî wî digel hezar zarokên Kurdan li Asiya Naverast ji birçîbûnê mirin.

Lê piştî serdema Stalîn hinde pêngavên lîberal û înternasyonalîst li Yekîtiya Sovyetê hatibûn avêtin û li ber zarokên Kurdên sirgûnkirî jî riya pêşdaçûna kesanî (şexsî) vebû. Wek encam, Wekîl Mustafayev di navbera salên 1955an û 1963an da jiyana xwe bi Artêşa Sor ya Sovyetê va girêda û bûbû fermandar.

Ji sala 1963an û virda Wekîl Mustafayev xebatkarê elwekariya Sovyetê bû û karên taybetî ji wî dihatine xwastin. Ewlekariya Sovyetê hemû xebatkaran ji bona operasyonan di dewletên biyanî da amade dikirin. Wekîl Mustafayev gereke bişandana Çînstanê, lê ewî daxwaza xwe ji bona xebatekê li Kurdistanê yan di nav Kurdan da diyar kiribû. Pêştirî vê, Wekîl Mustafayev pêşniyara karmendên Sovyetê red kir, ligor kîjanê ew dikaribû nasnameya xwe biguhasta û dewsa “Kurd” di xeta NETEWE da “Uzbek” yan “Tacîk” binivîsiya. Ne behetî ye, ku ji ber vê serhişkiya Wekîl Mustafayev, berpirsyarên ewlekariya Sovyetê kariyera wî xitimandin û wî şandine xebata hundurî Yekîtiya Sovyetê.

Di sala 1967an da Wekîl Mustafayev beşa (fakûlteta) dadgeriyê li Zanîngeha Frûnze (paytexta Kirgizstanê) qedand û wek dadwer li bajarê Oş li Kirgizstanê dest bi xebata taybetî ya dijî korûpsyonê kir.

Di sala 1970an da Wekîl Mustafayev xwe kire nav meydana metirsiyê, dema ewî koma hevalbendên Koyçûmanov ji ber sedema korûpsyonê binçavkir. Koyçûmanov merivekî pir bi bandor bû, ji be ku ew pismamê Usubaliyev, Serkreterê Yekem ya Partiya Komûnîstên Kirgizstanê, bû û kes nediwêriya xwe bikira kirê wî. Lê têkoşîna Wekîl Mustafayev bi ser ket û Koyçûmanov digel dostên xwe ligor biryara dadgeha Kirgizstanê hatibû cezakirin. Nivîskarê binavûdeng Çîngîz Aytmatov û Serokwezîrê Kirgizstanê Sultan Ibragîmov piştgiriya Mustafyev kirin û xwastin, ku serokatiya Partiya Komûnîsta Kirgizstanê ji dizan bihête rizgarkirin. Lê Sekreterê Yekem Usubaliyev desthilata xwe hişk girt û dijberê xwe Sultan Ibragîmov da kuştinê. Wê demê êdî Wekîl Mustafyev neçar ma, ku ji Kirgizstanê derkeve.

Di salên 1970î-1980î da Wekîl Mustafayev di polîsa Komara Autonom Kara-Kalpak da, ya beşeke Komara Uzbekîstanê ye, xebata dijî bertîlkirina karmend û siyasetmedaran birêvedibir. Wekîl Mustafayev yek ji wan kesên xizmetgozar bû, yên mezintirîn korûpsyona Sovyeta berê li Uzbekîstanê hilweşandin.

Bi vî cûreyî Wekîl Mustafayev têkiliyên giring bi korên Moskovayê fermî ra saz kirin û êdî bi vekirî karibû mesela berwelatê xwe li Kafkasê biîne rojeva siyaseta Sovyetê.

Cîhê gotinê ye, ku ji sala 1981an da, dema Wekîl Mustafayev şandine Komara Azerbeycanê, ew bi nû va xwe sipêrande pirsgirêka Kurd. Xebata wî li polîsa navçeya autonom ya Nexçevanê bû, ya di navbera Ermenîstan, Iran û Tirkiyê da ye, lê bi fermî beşeke Komara Azerbeycanê ye. Nexçevan jî wek tê zanîn parçeyeke Kurdistana dîrokî bû, li Başûr herêmên Kurdistana Rojhilat, li Rojava jî herêma Serhedê ye. Bi sedan salan ew ji sê cemawerên etnîkî pêk dihat: Kurd, Ermenî û Tirk. Ligor jimara destpêka sedsala 20an, li wir % 50 Kurd bûn, 40 % Ermenî û yên mayîn jî komên Tirkziman yên curbicur bûn. Lê mixabin, piştî Şoreşa Cotmehê (Oktober) li Rûsiya, Nexçevan kete nav sînorên Komara Azerbeycanê. Mixabin, ramyara Azeriyan ya dirêjxayan gihîşte encameke wisa, ku niha li wir Ermenî nemane, Kurd jî yan hatin sirgûnkirin yan jî xwe wek Azerî binav dikin. Bêguman, herêma Nexçevanê ji Wekîl Mustafayev ra giring bû, daku ew buhujandina Kurdan li Azerbeycanê vekolîne û pilaneke vejînkirina şanaziya gelê me li Kafkasê bide ber xwe. Balkêş e, ku berî avakirina Dewleta Sovyetê, herêmên Kurdan li Laçînê (Kurdistana Sor), Zengezûrê (li Ermenîstana îro), Nexçevanê û Serhedê bi hev ra girêdayî bûn!

Di meha Nîsana 1985an da rewşenbîr û gundiyên Kurd li Ermenîstan û Azerbeycanê li kêleka Wekîl Mustafayev sekinîn û nehîştin, ku birêvebirên Azerbeycanê wî mîna “ekstremîstekî Kurd” ji xebatê derxin û careke din bişînin Uzbekîstanê. Heta endamekî giring ji Wezîrxaneya Dadê ji Moskovayê – navê wî Bajenov – bi xwe hate bajarê Bakû (paytexta Azerbeycanê) û komployên dijî Wekîl Mustafayev da sekinandinê.

Wextê di sala 1989an da nijadperestiya Kirgizstan, Ermenîstan û Kazakistanê gihîşte asteke bilind, Wekîl Mustafayev bandora xwe bi kar anî, daku Kurdên li wan deran dijîn zirara mezin nebînin. Herweha ew yek ji amadekarên rêxsitina “Yekbûn” bû, ya armanca xweseriya Kurdistana Sor bi pêş dixist.

Ne behetî ye, ku karmendên Azerbeycanê û Kurdên xwefiroş zexta xwe li ser Wekîl Mustafayev dikirin, daku ew dev ji hizra autonomiya Kurdan berde û xwe ji serokatiya Kurdistana Sor paşve bixe. Wek mînak, wana carnan xwast wî bertîl bikira, carnan jî metirsiyên dora malbata wî bilêv dikir. Di ser re jî, ji sala 1994an da Xwedê giravî kadroyên PKK heval Cemal û heval Mahaddîn dijî Kurdistana Sor rawestiyan û weha digotin: “Derdê me ne çendik-çend gund li Kafkasê ne, mebesta me avakirina Kurdistana mezin e!”. Wan herduan hertişt kir, ku Wekîl Mustafayev ji Kafkasê dûr bixin. Di dawiyê da wana Wekîl Mustafayev û malbata wî şandine ba gerîllayên Kudistana Bakur.

Iro Wekîl Mustafayev, xwediyê şeş xelat û nîşanên rêzgirtinê ji hukumeta Sovyetê, digel jin û zarokên xwe li Italiyayê bûye penaber. Kebaniya wî jî fermandara polîsa Rûsiyê ye, lê ji ber ku ew tev mesela Kurdistana Sor bûbû, ewê xebata xwe winda kir.

Awirek li Serencama Pirtûka “Istoriya Kurdîstana” (Dîroka Kurdistanê)

Heta roja îro qed pirtûkek nehatiye weşandin, ya bingeha teorî bide avakirina Kurdistana Sor li Kafkasê. Belê, bi sedan pirtûk bi zimanên Rûsî, Azerî-Tirkî û Ermenî hene, yên mafên Azeriyan yan Ermeniyan li herêma Kafkasê bi nirxandina dîrokî va dixemilînin. Heyf û mixabin , di wan lêkolînan da gelê Kurd wek mêvan, wek xerîb yan wek koçber tê destnîşankirin. Ji ber vê yekê, dema welatparêzên Kurd xwastin, ku autonomiya Kurdistana Sor cîhbicîh bikin, gelê Kurd ji Kafkasê û tevaya Sovyeta berê xwe neda pêş. Helbet, ji bo serkeftina siyaseta Kurdistana Sor gelek lêkolîn, semînar û konferans pêwîst in.

Bi rastî jî, erdnîgariya Kurdistana Sor û paytexta wê Laçînê pir hestidar e. Ew di navbera Azerbeycan, Karabaxa Çiyayî, Ermenîstan û Iranê ye. Li alîkî, Iran hez nake, ku dewlet yan xweseriyeke Kurdan li ser sînora Bakur hebe. Li aliyê din, Azerî û Tirk dijî her tiştekî ne, eger navê “Kurd” lê be. Hem jî siyasetmedarên me xwe dûrî hizra hevgirtina Kurdan digirin, herçend bi zimên ew hemû Kurdewar in jî.

Zimanê pirtûka Mustafayev sade û zelal e, çûnke armanca wê karker, gundî, genc û pîrekên malan in. Mustafayev bi xwe jî dibêje: “Pirtûka min berî her tiştî îdeolojiya neteweyî ye, piştra jî zanist e”. Helbet, her îdeolojiyeke neteweyî ji zanîna dîrokê bi rê dikeve û berê xwe dide aliyê pêşbîniya welatparêzên rûdar.

- çavkaniyên dîrokî: Strabon, Herodot, el-Yeqûtî, el-Mesûdî, el-Istexrî, Şeref-xan Bedlîsî û heta dawiyê;

- çavkaniyên desthilata Rûs û Soviyetê: Qanûnên Imperatoriya Rûs, karnameyên Instîtûtên Azerbeycanê, dokûmentên fermî, qanûn, destûr, biryar, nameyên Lenîn, Stalîn û Gorbaçov;

- lêkolînên zanayên birûmet: Muhemmed Emîn Zekî, Ebdurrehman Qasemlû, Iosif Orbelî, Vladimir Minorsky, Hasbak Şakir, Basile Nikitine û yên din;

- bîranînên Wekîl Mustafayev yên şexsî li ser gotûbêjkirin û amadekirina bingehên xweseriya Kurdan.

Mebesta Wekîl Mustafayev ew e, ku biselimîne: Tawandariya gelê Kurd bi giştî û cemawera Kurd li Kafkasê bi taybetî têrê dike, ku bibe xwedî dewlet, îdaret, ramyar û aboriya pêşkeftî. Mafên Kurdan - dîrokî bin, aborî bin, jeopolîtîk bin yan çandî bin - hene, ku kêm-kêm autonomiyeke rêk û pêk li herêma Kafkasê ava bikin.

Bi dîtina Mustafayev, rewşenbîr û zanayên Kurd û piştre gelê Kurd jî gerek e, xwe ji cudahiya dînî rizgar bikin û gav bi gav dewlemendî û bedewbûna Zerdeştiyê bipejriînin. Cudahiya aynî di navbera Kurdan da koka xwe nîn e: Sedema wê siyaseta rûxêner ya dagîrkeran e.

Ji bo nimûne, Mustafayev dibêje: “Wextê Kurd li ser bingeha dînê xwe bûn, desthilatên wan guldidan” (rûpela destnivîsê 58), lê “ji bo bidestxistina hêza siyasî di cîhana Ereban da dijminatiya Şiyan û Sunniyan bi sedan salan berdewam e, Kurd jî dibine qurbana vê dijminatiya xerîb” (rûpelên destnivîsê 82-83).

Mustafayev yeko-yeko eşîrên Kurdan li welat û Kafkasê nîşan dike, dîroka bajarên Kurdan şirove dike û baweriya Kurdan ji bo rastiyê, wekheviyê û azadiyê di belgeyên dîrokî da xuya dike. Bi hizra Mustafayev, rewşa Kurdan ya civakî rê dabû îdeolojiyên Zerdeştî, Xurremî û sosiyalîst. Lewma karûbarên PKK berî girtina Abdullah Ocalan, ya nasyonalîzma Kurdan û bîr û bûçûnên civakî bi hev ra dimeşandin, Mustafayev wek qazanceke mezin temaşe dike. Herweha ew qenciya hêz û rêxistinên din, yên ji sêgoşa binavkirî – Zerdeştî, Xurremî û Sosyalîzm – dûr nediketin, bi eşkere dike.

Ne dûr e, ku hinde beşên pirtûka Mustafayev wê ne bi dilê Kurdan bin. Ji bo nimûne, Mustafayev rexnan li Newrozê dike û dibêje: “Di cejna Newrozê da em berxwedana Imperatoriya Med biçûk dikin û rola hesinkar Kawa mezin dikin”. Li himber vê rewşê, Mustafayev nêrîna xwe diîne zimên: “Bila gel ne sembolîzma Newrozê berxwederxistî û mecazî, lê bûyerên dîrokî bezm bike. Wê çaxê Kurd wê baweriya xwe bi avakirina dewleta serbest biînin”.

Herweha Mustafayev dinivîse, ku Şêx Adî bin Musafir dînê Kurdan xerab kir û hêmanên biyanî kire nav. Herçend ez - wek zana - ne digel Wekîl Mustafayev im, rexneyên wisa ji Kurdan ra pêwîst in, daku raya giştî ya Kurdan gengeşe û dîskûsiyonan li ser hemû mijaran bike. Belê, tiştekî normal e, ku di her kûltûrekê da pirsên tabû (qedexekirî) û pîroz hene. Lê Kurdistan di nav van qedexeyan da difetise û belkî Mustafayev yek ji wan kesan e, yên reşaya fikirî dirizîne.

Bi gotineke kurt, bila hem Kurd, hem jî neyarên autonomiya Kurdistana Sor xebata Mustafayev, ya encama jiyana wî ya siyasî ye, bixwînin. Çawa Mustafayev bi xwe gotiye: “Dijminan dîroka me nerast nîşan kir û bi vî rengî taqeta me şikênand”.

Em hêvîdar in, ku bi saya pirtûka Wekîl Mustafayev rayedarên Ermenî û Azeriyan, yên bi Rûsî perwerde bûne û heta îro jiyana me wek biçûk û bêkartêkîn mêze dikin, cewherên şaristaniya Kurdan bi awayekî rastûdirûst binasin. Bi hezkirina Xwedê, di paşerojê da ewê mafên Kurdistana Sor jî asantir bipejirînin.

Belê, mirov omedevar e, ku “Dîroka Kurdistanê”, ya bi destê siyasetmedarekî Kurd li Sovyeta kevin hatiye amadekirin, wê çembera zanistî der-dora daxwaza Kurdên Kafkasê bişikêne. Li jêrê ez ji bo xwendevanên hêja beşeke pirtûka Wekîl Mûstafayev, ya min ji zimanê Rûsî wergerand, û Deklarasyona Kurdistana Sor pêşniyaz dikim.

Ji meha Nîsana sala 1985an da Gorbaçov siyaseta perestroyka (nûavakirinê) li Yekîtiya Soviyetê bi pêş xist. Lê piştî sê-çar salan rewşa Soviyetê wisa xerab bûbû, ku komarên serbixwe hêdî-hêdî ava dibûn. Zana û berpirsyarên Kurdan jî pêşeroja gelê xwe dianîn ber çavan û xelkê bi dengekî bilind dawa autonomiya xwe li Kafkasê dikir. Bêguman, ev welatê kevinar, yê bi sedan salan wek mîrinişîniya Şeddadiyan, Kurdistana Çiyayî yan Kurdistana Sor dihate naskirin, gerek e birîna Kurdên Soviyetê derman kira. Daxwaza me hemûyan ew bû, ku Kurdên di neh komaran da sirgûnkirî jiyaneke nû û seraza li wir bimeşînin. Ji sala 1989an da êdî Kurd bi xwe li Moskovayê civîn û protestoyan pêk dianîn, daku autonomiya Kurdistana Sor bi fermî bê naskirin.

Di meha Sibata 1988an da şerê Ermeniyan û Azeriyan ji bona xwedîkirina Karabaxa Çiyayî destpê bû. Kurdistana Sor jî di navbera Karabax û Ermenîstanê da bû. Lewma paytextê Kurdistanê, bajarê Laçîn ji Ermeniên Karabaxê ra bûbû “sivdera hûmanîter”: Trombêlên bi derman û xwerinê va tenê ji Laçînê digihîştine Ermeniyên çemberkirî.

Gerek e bê gotin, ku ji ber şerê Karabaxa Çiyayî hukumeta Ermenîstanê hem bi fermî, hem jî bi nihênî alîkariya Kurdan dikir. Balkêş e, ku di sala 1990an da gelek nûnerên Ermeniyan di Parlamana Yekîtiya Soviyetê da mîna rojnamevan Zoriy Balayan û akademîkê navdar steyrknas Ambartsûmiyan ji Gorabçov xwestin, ku dewleta Kurdistana Sor bi nû va bê damezirandin. Wek reaksiyon, endamên Parlamanê, yên ji Azerbeycanê bûn, dijî vê pêşniyarê derketin.

Wê çaxê rêvebirên Azerbeycanê, ji tirsa dostaniya Kurdan û Ermeniyan, nûçeyên nerast amadekirin. Ji bo nimûne, propaganda nijadperestên Tirk li Azerbeycanê deng der xist, ku jin û zarokên Kurdan li Laçînê ji “sivdera hûmanîter” ra nerazî ne û rê nadin trombêlên Ermeniyan. Belê, dema rewşa Azeriyan xerab bû, wana Kurdan jî bi bîr anî!

Mixabin, hinde Ermenî bi piştgiryia Ezîzê Emer, yê xwe wek serokê Êzdiyên Ermenîstanê didît, ji bo heyfhilanînê Kurdên Misilman ji Komara Ermenîstanê der xistin. Piştra, ji ber sedemên rabûna nijadperestiya Kirgiz û Uzbekan, Kurdên di wan komaran da dijîtin jî neçar man mal-halên xwe bihêlin û birevin Rûsyayê. Di salên aloziyên Soviyetê da ne tenê Kurd, lê bi mîliyonan xelk sitara xwe li Rûsya didît.

Helbet, di dîroka me tal û tûj da siyasetmedarên bêbext, yên daxwaza gel heram kirine, wê bêne şermezarkirin. Wisa, di meha Gulana 1992an da, piştî ku Kurdistana Kafkasê serbest bû, Şêxê Kurdên Misilman Abdûl-Manaf Gasanov û serokê Kurdên Azerbeycanê Mamed Babayev xwesteka Azeriyên Tirkdost pêk anîn. Wana xebateke rûreş di nav Kurdên Misilman da kir, daku xort û keçên welatparêz neçin xaka xwe rizgarkirî û autonomiya xwe ava nekin. Gasanov û Mamedov bi vî cûreyî serên Kurdan gêj dikirin: “Herkes, kê biçe Kurdistana Sor, nokerê Rûsan, Ermeniyan û Êzdiyan e û dijminê birayên me Azerî ye. Ji kerema xwe ra, nebin kafir, çûnke Quran basa biratiya Misilmanan dike. Eger Azeriyên Misilman mafên autonomiyê dane me, emê gişk herine welêt”.

Ji wê zêdetir, Babayêv û hogirên wî nedihîştin, ku welatparêzên genc ji Soviyeta berê bi hêzên Kurdistana Bakûr ra têkiliyan çê bikin: “Partiya Karkerên Kurdistan rêxistineke bêxwedê û komûnîst e. Endamên wê dûrî Islamê ne, ew hemû Êzdî û Ermenî ne”. Gelo ne xuya ye, ev îdeolojiya arzan ji ku tê?

Heyf û mixabin, lê Kurdên Misilman ji Soviyeta hilweşiyayî, ji ber nezanebûn û belengaziya xwe, ji Kurdistana Sor ra xwedî der neketin. Lewma serkêşên damezirandina xweseriya Kurdan hêvîdar man, ku Êzdî dikanin bibin potensiyala Kurdperweriyê. Bi rastî jî, bi dehan salan rewşenbîr û civaka Êzdiyên Ermenîstanê Kurdîtiya xwe parast û ew bi dil û can amade bûn berê xwe bidin dewleta xwe li herêma Kafkasê. Lê ji talebext ra, di wan rojên biryardar da serokekî Êzdiyan bi navê Muaviya tev kurê xwe ji Almanya serdana Kafkasê kir. Ewî gund bi gund, mal bi mal geriya, teseliya Êzidyên Ermenîstan û Gurcistanê kir û di radyo da çavpêketinan çê kir. Hemû gotinên wî der-dora hizrekî dizvirîn: “Bila Kurd dîsan carekî Êzdiyan nexapînin û wana nekin cangoriyên siyaseta xwe. Koka Êzdiyan binemaliya Muaviya û kurê wî Siltan Êzîd e”. Kesên mîna Ezîzê Emer (Xwedê giravî serokê Êzdiyan) alîkariya mezin da neyarên Kurdistana Sor. Hevkariya wan û Muaviya wisa kir, ku gelê me Êzdî jî dûrî ramana Kurdistana Sor ma. Wisa hem Kurdên Misilman, hem jî Kurdên Êzdî derfeta dîrokî bi kar neanîn. Lewma welatê kal-bavên me li Kafkasê îro vala maye: bi fermî ew wek herêmeke Komara Azerbeycanê tê nasîn, lê bi praktîk li bin kontrola eskerê Ermeniyan e.

Merî dilê xwe ber Xwedê veke jî, şerm dike binivîse: hinde caran gelê Kurd wisa bêçar û bêtaqet e, ku dibe dijminê berjewendiya xwe! Ji bo nimûne, akademîk Şekroyê Mihoyî ji Ermenîstanê tev Yûrî Nabiyev û Tariyel Biroyev ji Gurcistanê dijî dasekinandina Kurdistana Sor rawestiyan. Ligor nêrîna wan, ya ji Moskovayê ra wek nêrîna Kurdan hatibû pêşkêşkirin, mafên çandî di her komarekî da têra Kurdan dikin û autonomiyek li berwelatê wan li Kafkasê tiştekî zêde ye.

Encama vê tevliheviyê ew bû, ku di sala 1990an da Serokê Civîna Neteweyan di Parlamana Soviyetê da Rafik Nîşanov bi hêrs û tore gote Kurdan: “Hûn pêşê daxwaza xwe zelal bikin û piştra çareseriyê ji me bixwazin!”. Di demekî kurt da, erzeyeke şêwirmendan gihîşte destê Gorbaçov, li ku dihate gotin: “Ji nîvî pêtir Kurd dawa autonomiya xwe li Kafkasê nakin”.

Lê Kurdên welatparêz – hem Êzdî, hem jî Misilman - karûbarên xwe di naveroka rêxistina “Yekbûn” da dewam kirin. Wisa, di sala 1990an de parlamana Soviyetê komîsyonek bi serokatiya Sobolev saz kir, ya li ser bingeha arşîv û qanûnan mafên tezekirina Kurdistana Sor wek autonomî pejirand. Bi dû ra, di 27ê Adarê sala 1991an da, Wezîrxaneya Dadgerî ya Yekîtiya Soviyetê bi fermî bernameya “Yekbûnê” nas kir. Bi vî cûreyî, Yekîtiya Soviyetê pêşiya parçebûna xwe bi fermî Kurdistana Kafkasê çawa dewleteke Kurdan ya xweser nas kir.

Piştî şikestina Dewleta Soviyetê û derketina artêşa Azeriyan li paytexta Kurdistana Kafkasê - Laçînê - bûyereke dîrokî cihê xwe girt. Li wir, di 9-10ê Hezîrana sala 1992an da bizûtneweya rizgariya Kurdistana Sor û nûnerên Kurdan ji hemû herêmên Yekîtiya Dewletên Serbixwe (Soviyeta berê) bi fermî Deklarasyona Dasekinandina Dewleta Kurdan li Kafkasê îlan kir. Bi vî awayî rêxistina “Yekbûnê” rista xwe ya dîrokî lîst û xebata xwe kuta kir. Ligor biryara civînê, di şerê Ermeniyan-Azeriyan da Kurd pêwîst e bêalî bimînin. Civîna bi rûmet gaveke navneteweyî jî avît û got, ku daxwaza Kurdistana Sor avakirina cînartiya baş digel Ermenîstan, Azerbeycan, Karabaxa Çiyayî û Komara Islamî ya Iranê.

Belê, îro Kurdistana Sor vala bûye, Kurd jî li Soviyeta berê bela bûne. Belê, Komara Azerbeycanê mafên Kurdan ji bo xweseriya Kurdistana Sor nas nake. Belê, ji ber siparaniya dijminên doza Kurd milletê me venegeriyaye welatê xwe. Lê hem dîrok, hem berjewendiyên cemawera Kurd, hem qanûn, hem jî îlankirina Kurdistana Sor ya fermî pirsa dewleta me li Kafkasê vekirî dihêlin. Hinde hêzên navneteweyî jî bi me ra ne.

Pêvajoya hedimandin û parçebûna Yekîtiya Komarên Soviyetê yên Sosyalîst digel sîstema wê ya siyasî, civakî û aborî bi sirûştî encamên xwe di hemû komarên gotî da heye.

Pey şikestina sîstema hevbeş, avayên dewletan û gelên Soviyeta berê di warê siyasî û aborî da ketine qonaxa pêşdeçûneke teze. Ew neteweyên, yên di dema xwe da bi zorê yan bi rêgayên din xistibûne bin pergala komarên biyanî, mafên xwe ji bona dewletavakirinê nas dikin û derfetan ji xwe ra werdigirin.

Komara Azerbeycanê, ya piştî Şoreşa Cotmehê di naveroka civak, siyaset û aboriya Yekîtiya Soviyetê da hatibû damezirandin, li ser xaka milletên kevinar û curbicur pêşde hat: Teterên Kafkasê, Kurdan, Ermeniyan, Lezgînan, Talişan, Tetan, Avaran û gelên din. Lewma pêvajoya serazakirin û derketina Komara Azerbeycanê ji Yekîtiya Soviyetê qanûneke sirûştî, ku her neteweyek li Azerbeycanê biryara pêşeroja xwe bistîne, kire rojevê. Derfetên wan gelan di warê ziman û çand da rê dane dewletavakirina serbixwe.

Dema damezirandina bingehên Komara Azerbeycanê yên neteweyî û admînîstratîv, ji ber sedemên sûbjektîv ne hemû gelên wê herêmê bûbûne xwedî avayên autonomî. Lê gelê Kurd komareke autonom bi navê Kurdistana Sor di naveroka Komara Azerbeycanê da sitandibû. Bi fermana Stalîn ya taybetî di sala 1931an da statuya Kurdan ji wan hate sitandin: ji wir pêda ew hatin sirgûnkirin û rêvebirên Azerbeycanê bi zorê wana dikirine Tirk.

Siyaseta buhujandina Kurdan bi taybetî di nehiyên Laçîn, Kelbecer, Kubatlî, Zengelan û Cebrayîl da dihate meşandin, çûnke li wir ew niştecihên liserhev (kompakt) bûn. Bere-bere dibistanên, li ku dersên Kurdî dihatin dayîn, şano û weşandina pirtûk û rojnameyan hatin dadan. Wisa neteweyekî Hindo-Ewropî, yek ji kevintirîn neteweyên herêmê xweşvêtiya ziman, giyan û çanda xwe wunda dikir û îro li ser hafa helandina giştî rawestiyaye.

Ji bona xweykirin û gulvedana gelê me, daku ew bibe endamê civata navneteweyî, û rakirina desthilata Azerbeycanê, ya dibe sedema tunekirina gelê me û li ser bingeha:

Civata Sazûmankarî ya Bizûtneweya Rizgariya Kurd û Hemû Rêxistinên Kurdan ji Soviyeta berê

[1]Ev Deklarasyona han, wek dokûmenteke fermî, bi herdu zimanan - Kurdî (tîpên Kîrîlî) û Rûsî - hatibû amadekirin.